సుందరకాండ.
అథ ఏకోనషష్టితమస్సర్గః||

శ్లో|| ఏతదాఖ్యాయ తత్సర్వం హనుమాన్ మారుతాత్మజః|
భూయః సముపచక్రామ వచనం వక్తు ముత్తరమ్||1||

స|| హనుమాన్ మారుతాత్మజః ఏతత్ సర్వం ఆఖ్యాయ భూయః ఉత్తరం వచనం వక్తుం సముపచక్రమే||

తా|| మారుతాత్మజుడైన హనుమంతుడు అలాగ ( జరిగిన వృత్తాంతము) అంతా చెప్పి మళ్ళీ ఇలా చెప్పసాగెను

శ్లో|| సఫలో రాఘవోద్యోగః సుగ్రీవస్య చ సంభ్రమః|
శీలమాసాద్య సీతాయా మమ చ ప్రవణం మనః||2||

స||రాఘవోద్యోగః సుగ్రీవస్య సంభ్రమః సఫలః | సీతాయాః శీలం ఆసాద్య మమ మనశ్చ ప్రవణం||

తా|| రాఘవుని కార్యము సుగ్రీవుని ప్రయత్నములు సఫలము అయినాయి. సీతాదేవి యొక్క శీలము చూచి నా మనస్సు భక్తితో నిండిపోయెను.

శ్లో|| తపసా ధారయేల్లోకాన్ క్రుద్ధో వా నిర్దహేదపి|
సర్వధాతి ప్రవృద్ధోఽసౌ రావణో రాక్షసాధిపః||3||
తస్య తాం స్పృశతో గాత్రం తపసా న వినాశితమ్|
న తదగ్నిశిఖా కుర్యాత్ సంస్పృష్టా పాణినా సతీ||4||
జనకస్యాత్మజా కుర్యాద్యత్క్రోధ కలుషీకృతా|

స||అసౌ రాక్షసాధిపః సర్వథా అతిప్రవృద్ధః తపసా లోకాన్ నిర్దహేత్ |కృద్ధోవాపి నిర్దహేత్ అపి||తామ్ స్పృశతః తస్య గాత్రం తపసా న వినాశితం | క్రోధకలుషీకృతా జనకస్య ఆత్మజా యత్ కుర్యాత్ తత్ పాణినా సంస్పృష్ట సతీ అగ్నిశిఖా నకుర్యాత్||

తా|| ఆ రాక్షసాధిపుడు మహాతపస్సంపన్నుడు. తన తపస్సుతో లోకములను దహించివేయగలవాడు. ఆమెను స్పృశించినప్పటికీ తనతపోశక్తి వలననే అతడు నాశనము అవలేదు. కొధముతో మండిపోతున్న జనకుని కూతురు ఏ పని చేయగలదో అది అగ్నిజ్వాలలు కూడా చేయలేవు.

శ్లో|| జామ్బవత్ప్రముఖాన్ సర్వాననుజ్ఞాస్య మహాహరీన్||5||
అస్మిన్నేవం గతే కార్యే భవతాం చ నివేదితే|
న్యాయం స్మ సహవైదేహ్యా ద్రష్టుం తౌ పార్థివాత్మజౌ||6||

స||భవతామ్ నివేదితే అస్మిన్ కార్యే ఏవం గతే జాంబవత్ ప్రముఖాన్ మహాహరీన్ సమనుజ్ఞాయ వైదేహ్యా సహ తౌ పార్థివాత్మజౌ ద్రష్టుం న్యాయం స్మ||

తా|| జాంబవదాది ప్రముఖుల అనుమతితో ఇప్పటి వరకు జరిగిన వృత్తాంతము నివేదించితిని. ఇప్పుడు మనము వైదేహి సమేతముగా రామలక్ష్మణుల దర్శనము చేయుట సముచితము అని భావిస్తున్నాను.

శ్లో|| అహమేకోపి పర్యాప్తః సరాక్షసగణాం పురీ|
తాం లంకాం తరసా హన్తుం రావణం చ మహాబలమ్||7||
కిం పునస్సహితో వీరైర్బలవద్భిః కృతాత్మభిః|
కృతాస్త్రైః ప్లవగైః శూరైః భవద్భిర్విజయైషిభిః||8||

స|| అహ ఏకః అపి సరాక్షసగణాం తాం లంకాపురీం మహాబలం రావణం చ తరసా హన్తుం పర్యాప్తః||బలవద్భిః కృతాత్మభిః శూరైః విజయైషిభిః ప్లవగైః భవద్భిః సహితః కిం పునః ||

తా|| నేను ఒక్కడినే రాక్షసబలములతో కూడిన లంకాపురమును రావణుని కూడా నాశనము చేయగలను. బలవంతులు విజయకాంక్షగల నిశ్చయమైన మనస్సుగలవారు ఆకాశములో ఎగరకలవారు మీ అందరితో కూడితే ఇక చెప్పవలసినదేమి?

శ్లో|| అహం తు రావణం యుద్ధే ససైన్యం సపురస్సరమ్|
సహపుత్త్రం వధిష్యామి సహోదరయుతం యుధి||9||

స|| అహం తు యుద్ధే ససైన్యం సపురస్సరం సహపుత్త్రం సహోదరయుతం రావణం వధిష్యామి ||

తా|| నేను యుద్ధములో రావణుని అతని సైన్యముతో సహా , పుత్రులతో సహా, సహోదరులతో సహా వధించగలను.

శ్లో|| బ్రాహ్మమైన్ద్రం చ రౌద్రం చ వాయువ్యం వారుణం తథా|
యది శక్రజితోఽస్త్రాణి దుర్నిరీక్షాణి సంయుగే||10||
తాన్యహం విధమిష్యామి హనిష్యామి చ రాక్షసాన్|

స|| బ్రహ్మం ఇన్ద్రం చ రౌద్రం చ వాయవ్యం తథావారుణం శక్రజితః అస్త్రాణి దుర్నిరీక్షాణి యది తాని సంయుగే వధిష్యామి రాక్షసాన్ హనిష్యామి చ||

తా|| ఇంద్రజిత్తు చే ప్రయోగింపబడిన బ్రహ్మస్త్రము, ఇంద్రుడు రుద్రుడు వాయువు వరుణు దేవుల అస్త్రములు చూచుటకు కష్టమైనప్పటికీ, యుద్దములో ఆ రాక్షసులందరినీ జయించి వధించెదను.

శ్లో|| భవతామభ్యనుజ్ఞాతో విక్రమో మే రుణద్ధితమ్||11||
మయాsతులా విసృష్టా హి శైలవృష్టిర్నిరన్తరా|
దేవానపి రణే హన్యాత్ కిం పునః తాన్ నిశాచరాన్||12||

స|| భవతామ్ అభ్యనుజ్ఞాతః మే విక్రమః తం రుణాద్ధి| మయా విసృష్టా అతులా నిరన్తరా శైలవృష్టిః రణే దేవాన్ అపి హన్యాత్ | తాన్ నిశాచరాన్ కిం పుఅనః||

తా|| మీ ఆజ్ఞతో నా పరాక్రమము తో వారిని బంధించెదను. నా చేత ప్రయోగింపబడిన నిరంతరమైన శిలావృష్టి తో యుద్ధములో దేవతలు కూడా హతులు అవుతారు. అ రాక్షసుల సంగతి చెప్పనేల.

శ్లో|| సాగరోఽప్యతియాద్వేలాం మన్దరః ప్రచలేదపి|
న జామ్బవన్తం సమరే కమ్పయే దరివాహినీ||13||

స|| సాగరం వేలాం అతియాదపి మన్దరః ప్రచలేదపి సమరే అరివాహిని జామ్బవతం న కమ్పయేత్ ||

తా|| సాగరము తన అవధి దాటవచ్చు. మందర పర్వతము చలించవచ్చు. కాని యుద్ధములో జాంబవంతుని ఎవరూ చలింపచేయలేరు

శ్లో|| సర్వరాక్షస సంఘానాం రాక్షసా యే చ పూర్వకా|
అలమేకో వినాశాయ వీరో వాలిసుతః కపిః||14||
పనస స్యోరువేగేన నీలస్య చ మహాత్మనః|
మన్దరోఽప్యవసీర్యేత కిం పునర్యుధి రాక్షసాః||15||
స దేవాసుర యక్షేషు గన్ధర్వోరగ పక్షిసు|
మైన్దస్య ప్రతియోద్ధారం శంసత ద్వివిదస్య వా||16||

స|| వీరః వాలిసుతః కపిః ఏకః సర్వరాక్షసంఘానాం పూర్వకాః యే వినాసాయ అలమ్||పనసస్య మహాత్మనః నీలస్య ఊరువేగేన మన్దరో అపి అవశీర్యతే | యుధి రాక్షసాః కిమ్ పునః|| సదేవాసుర యక్షేషు గన్ధర్వోరగపక్షిషు మైన్దస్య ద్వివిదస్య ప్రతియోద్ధారం శంసత||

తా|| వీరుడైన వాలి సుతుడు ఒక్కడే ఆ రాక్షస సమూహములన్నిటినీ వినాశము చేయుటకు చాలును. పనసుని, నీలుని ఊరువేగమునకు మందర పర్వతము కూడా చూర్ణమై పోవును. ఇంక యుద్ధములో రాక్షసుల సంగతి చెప్పనేల. దేవాసుర గంధర్వ ఊరగ పక్షులలో ఎవరు మందుడు ద్వివిదులతో ప్రతి యుద్ధము చేయగలరు?

శ్లో|| అశ్విపుత్రౌ మహాభాగౌ వేతౌ ప్లవగసత్తమౌ|
ఏతయోః ప్రతియోద్ధారం న పశ్యామి రణాజిరే ||17||
పితామహవరోత్సేకాత్ పరమం దర్పమాస్థితౌ|
అమృతప్రాశనా వేతౌ సర్వవానర సత్తమౌ||18||

స|| అశ్విపుత్రౌ ఏతౌ మహాభాగౌ ప్లవగసత్తమౌ రణాజిరే ఏతయోః ప్రతియోద్ధారం న పశ్యామి || పితామహవరోత్సేకాత్ పరమం దర్పం ఆస్థితౌ ఏతౌ వానరసత్తమౌ అమృతపాశినౌ ||

తా|| ఈ అశ్వినీ పుత్రులిద్దరూ వానర శ్రేష్ఠులు, మహబలశాలురు. వీరికి ఎదురుగా పోరాడగలవారు నాకు కనపడుటలేదు. వీరు పితామహుని వరముతో ఉత్సాహము కలవారు. ఈ వానరసత్తములిద్దరూ అమృతము తాగినవారు.

శ్లో|| అశ్వినోర్మాననార్థం హి సర్వలోకపితామహః|
సర్వావధ్యత్వమతులం అనయోర్దత్తవాన్పురా||19||
వరోత్సేకేన మత్తౌ చ ప్రమథ్య మహతీమ్ చమూమ్|
సురాణామమృతం వీరౌ పీతవన్తౌ ప్లవంగమౌ||20||
ఏతావేవ హి సంక్రుద్ధౌ సవాజిరథకుంజరామ్|
లంకాం నాశయితుం శక్తా సర్వే తిష్ఠన్తు వానరాః||21||

స|| పురా సర్వలోకపితామహః అశ్వినోః మానార్థం అనయోః అతులం సర్వ అవధ్వత్వం దత్తవాన్ ||వరోత్సేకేన మత్తౌ చ వీరౌ ప్లవంగమౌ సురాణాం మహతీం చమూం ప్రమథ్య అమృతం పీతవన్తౌ || సంకృద్ధౌ ఏతావేవ సవాజిరథకుంజరాం లంకాం నాసయితుం శక్తౌ | సర్వే వానరాః తిష్టన్తు||

తా|| పూర్వము బ్రహ్మదేవుడు అశ్వినీ దేవతలను సంతృప్తి పరచుటకు వీరు ఎవరిచేతులో చావు లేకుండునట్లు వరము పొందిరి. ఆ వరముచేత మదించినవారై ఆ వానరసత్తముల్లిద్దరూ దేవతాసైన్యములను జయించి అమృతను సేవించితిరి. కృద్ధులైన వీరిద్దరూ గుర్రాలు రథములు ఏనుగులు కల సైన్యములతో సహా లంకానగరమును నాశనము చేయగలరు. మిగిలిన వానరులందరూ అవసరమే లేదు.

శ్లో|| మయైవ నిహతా లంకా దగ్ధా భస్మీకృతా పునః|
రాజమార్గేషు సర్వత్ర నామ విశ్రావితం మయా||22||

స|| లంకా మయైవ నిహతా పునః భస్మీకృతా రాజమార్గేషు సర్వత్ర మయా నామ విస్రావితమ్ ||

తా|| నా చేత లంకానగరము పూర్తిగాధ్వంసము చేయబడి భస్మము చేయబడినది. అన్నిచోటలా నా పేరు చాటాను.

శ్లో|| జయత్యతి బలో రామో లక్ష్మణస్య మహాబలః|
రాజా జయతి సుగ్రీవో రాఘవేణాధిపాలితః||23||
అహం కోసలరాజస్య దాసః పవనసంభవః|
హనుమానితి సర్వత్ర నామ విశ్రావితం మయా||24||

స|| అతిబలః రామః జయతి| మహాబలః లక్ష్మణః చ| రాఘవేణ అభిపాలితః రాజా సుగ్రీవః జయతి | పవనసంభవః అహం కోసలరాజస్య దాసః| హనుమాన్ ఇతి మయా నామ విశ్రావితమ్||

తా|| "మహాబలవంతుడైన రామునకు జయము. మహాబలుడగు లక్ష్మణునికి జయము. రాఘవుని పాలనలో ఉన్న సుగ్రీవునకు జయము. వాయుపుత్రుడనైన నేను కోసలరాజు రాఘవుని దాసుడను.హనుమాన్ అని పేరు గలవాడను' అని అన్ని చోటలా చాటించితిని.

శ్లో|| అశోకవనికా మధ్యే రావణస్య దురాత్మనః|
అధస్తాచ్ఛింశుపావృక్షే సాధ్వీ కరుణమాస్థితా||25||
రాక్షసీభి పరివృతా శోకసన్తాపకర్శితా|
మేఘలేఖాపరివృతా చన్ద్రలేఖేవ నిష్ప్రభా||26||
అచిన్తయన్తీ వైదేహీ రావణం బలదర్పితమ్|

స|| దురాత్మనః రావణస్య అశోకవనికామధ్యే శింశుపావృక్షే అధస్తాత్ సాధ్వీ రాక్షసీభిః పరివృతా శోకసంతాప కర్శితా మేఘలేఖాపరివృతా చంద్ర లేఖం ఇవ నిష్ప్రభా బలదర్పితం రావణం అచిన్తయన్తీ వైదేహీ కరుణం ఆస్థితా||

తా|| దురాత్ముడైన రావణుని అశోకవనిక మధ్యలో శింశుపావృక్షము క్రింద రాక్ష రాక్షస స్త్రీలచేత చుట్టబడి, శోకసంతాపములతో నిండినదై మేఘములతో కప్పబడిన చంద్రుని వలె వున్న, బలదర్పము తో విర్రవీగుతున్న రావణుని గురించి ఆలోచించకుండా వున్న, ఆ సాధ్వి కరుణమైన స్థితిలో ఉన్నది.

శ్లో|| పతివ్రతా చ సుశ్రోణీ అవష్టబ్ధా చ జానకీ||27||
అనురక్తా హి వైదేహీ రామం సర్వాత్మనా శుభా|
అనన్యచిత్తా రామే చ పౌలోమీవ పురన్దరే||28||

స|| పతివ్రతా సుశ్రోణీ జానకీ అవష్టబ్ధా శుభా వైదేహీ సర్వాత్మనా రామం అనురక్తా పురన్దరే పౌలోమి ఇవ రామే అనన్యచిత్తా (అస్తి)||

తా|| పతివ్రత, సుందరమైన కటిప్రదేశము కలది, నిర్బంధములో ఉన్నది అగు ఆ వైదేహి, మనస్సులో రామునే ధ్యానిస్తూ, పౌలోమికి ఇంద్రునిమీద అనురాగమున్నట్లు ఇతర ధ్యాస లేకుండా రామునిపై మనస్సుగలది అయి వున్నది.

శ్లో|| తదేకవాసః సంవీతా రజోధ్వస్తా తథైవ చ|
శోకసన్తాప దీనాంగీ సీతా భర్తృహితే రతా||29||

స|| తదేకవాససంవీతా రజొధ్వస్థా శోకసంతాపదీనాంగీ సీతా భర్తృహితే రతా ||

తా|| ఒకటే వస్త్రము ధరించి, ధూళిచేత కప్పబడి , శోకసంతాపములతో దీనముగా వున్న ఆమె, భర్త హితమునే కోరుకొనుచున్నది.

శ్లో|| సా మయా రాక్షసీ మధ్యే తర్జ్యమానా ముహుర్ముహుః|
రాక్షసీభిర్విరూపాభిః దృష్టా హి ప్రమదావనే||30||
ఏకవేణీధరా దీనా భర్తృచిన్తాపరాయణా|
అథశ్శయా వివర్ణాంగీ పద్మినీవ హిమాగమే||31||
రావణాద్వినివృత్తార్థా మర్తవ్యకృత నిశ్చయా|

స|| విరూపాభిః రాక్షసీభిః ముహుర్ముహుః తర్జ్యమానా ,దీనా భర్తృచిన్తాపరాయణా అథః శయ్యా , హిమాగమే పద్మినీమివ వివర్ణాంగీ, రావణాత్ వినివృత్తార్థా, మర్తవ్యకృతనిశ్చయా సా మయా రాక్షసీమధ్యే ప్రమదావనే దృష్టా||

తా|| విరూపులైన రాక్షసస్త్రీల బంధములో మళ్ళీ మళ్ళీ భయపెట్టబడుతూ, దీనమైన ఆమె భర్తపై చింతనలోమునిగియుండి నేలపై పడుకొని , మంచుతో కప్పబడిన పద్మము వలెనున్న, రావణుని నుండి విముఖతతో మరణించుటకు నిశ్చయించుకున్న , రాక్షస స్త్రీల మధ్యనున్న సీతను చూచితిని.

శ్లో|| కథంచిన్ మృగశాబాక్షీ విశ్వాస ముపపాదితా||32||
తతః సంభాషితా చైవ సర్వమర్థం చ దర్శితా|
రామసుగ్రీవ సఖ్యం చ శ్రుత్వా ప్రీతిముపాగతా||33||

స||మృగశాబాక్షీ కథంచిత్ ఉపపాదితా తతః సంభాషితా సర్వం అర్థం చ దర్శితా రామసుగ్రీవసఖ్యం చ శ్రుత్వా ప్రీతిం ఉపాగతా||

తా|| ఆ లేడిపిల్లకనులవంటి కనులు గల ఆమెకి ఎలాగో విశ్వాసము కలిగించితిని. పిమ్మట సంభాషణ చేసి, ఆన్నివిషయములు విడమరిచి తెలిసికొని, రామసుగ్రీవుల మైత్రి గురించి విని ఆమె ప్రీతిని పొందెను.

శ్లో|| నియతః సముదాచారో భక్తిర్భర్తరి చోత్తమా|
యన్నహన్తి దశగ్రీవం స మహాత్మా కృతాగసమ్||34||

స|| మహాత్మా సా కృతాగసమ్ దశగ్రీవం న హన్తి ఇతి యత్ (తత్) నియతః సముదాచారః భర్తరి ఉత్తమా భక్తిః ||

తా|| అపరాధముచేసిన ఆ దశకంఠుడు ఇంకనూ చంపబడలేదు అంటే దాని కారణము ఆమె యొక్క నియమపాలనా , భర్తపై నున్న అచంచల భక్తియే.

శ్లో|| నిమిత్తమాత్రం రామస్తు వధే తస్య భవిష్యతి|
సా ప్రకృత్యైవ తన్వంగీ తద్వియోగాత్ చ కర్శితా||35||
ప్రతిపత్పాఠశీలస్య విద్యేవ తనుతాం గతా|

స|| రామస్తు తస్య వధే నిమిత్తమాత్రం భవిష్యతి| ప్రకృత్యైవ తన్వంగీ తద్వియోగాత్ కర్శితా చ సా ప్రతిపత్పాఠశీలస్య విద్యేవ తనుమతాం గతా|

తా|| రాముడు రావణవధకు నిమిత్త మాత్రుడు. ప్రకృతిరీత్యా సన్నని నడుము కల వియోగ దుఃఖమువలన కృశించిపోయి, వేదాధ్యయనము చేసిన వాని వలె మరీ సన్నబడిపోయినది.

శ్లో|| ఏవమాస్తే మహాభాగా సీతా శోకపరాయణా|
యదత్ర ప్రతికర్తవ్యంతత్ సర్వం ఉపపద్యతామ్||36||

స|| మహాభాగా సీతా అస్తే ఏవం శోకపరాయణా | అత్ర యత్ ప్రతికర్తవ్యం తత్ సర్వం ఉపపద్యతామ్||

తా|| ఆ మహానుభావురాలు ఈ విధముగా శోకములో మునిగిఉన్నది. ఇప్పుడు చేయవలసిన కర్తవ్యము మనందరము అలోచించవలెను.

ఇత్యార్షే శ్రీమద్రామాయణే ఆదికావ్యే వాల్మీకీయే
చతుర్వింశత్ సహస్రికాయాం సంహితాయామ్
శ్రీమత్సుందరకాండే ఏకోనషష్టితమస్సర్గః ||

ఈ విధముగా వాల్మీకి రామాయణములో సుందరకాండలో ఎభై తొమ్మిదవ సర్గ సమాప్తము.

||ఓమ్ తత్ సత్||

|| Om tat sat ||